Details van de legers:

• Toestand Belgisch leger ten tijde van augustus 1914
• Toestand Belgisch leger ten tijde van mei 1940
• Toestand Duits leger ten tijde van meidagen 40

Gesneuveldenlijsten:

Het militaire verleden van het Gentse Citadelpark

• Militaire geschiedenis Gent voor de bouw van het Citadel van Gent.
• De bouw van het Citadel van Gent.
• De Geleidelijke sloop van het Citadel van Gent.
• Nog aanwezige restanten Citadel in het huidige park.
  • Toegangspoort Courtine 1-2
  • Restanten Bastion 5
    • Gedeelte gebruikt door Gentse Groendienst
    • De Grottenstructuur
    • De mysterieuze grot
  • Mogelijke restant Ravelijn 1-2: Het Moorke
  • Restanten Ravelijn 5-1
    • Flankerende kanonkazematten: Het Amfitheater.
    • Kazematten van de Demi-Lune.
• De Bouw van een Belgische commandobunker 1938.
• De commandobunker tijdens de bezetting 1940-1944.
• De Bunker in gebruik door de Civiele bescherming vanaf 1947.
• Nadere blik op de huidige restanten van de bunker
  • Rondgang aan de buitenkant.
  • Rondgang aan de binnenkant
    • Ingang tot en met toegangssas originele bunker.
    • Restanten originele Belgische Bunker.
    • Bijgetrokken gedeeltes oude Citadel.

De geleidelijke sloop van het Citadel van Gent

Geschiedenis

• Men kan in feite zeggen dat deze Citadel van bij de onafhankelijkheid van België in 1830, en zeker van zodra Nederland België officieel erkende in 1839, zijn functie als Fort al had verloren. Het was op dat moment nog een kazerne voor het Belgisch leger. Vanaf dan duiken ook plannen op zoals hieronder die het militaire aspect al deels teniet proberen doen terwijl dit nog een zuiver militaire structuur was.

• Vanaf 7 maart 1871 was de Citadel van Gent vogelvrij verklaard bij zijn officiële overdracht aan de stad Gent. Het fort werd toen voor 1 miljoen oude Belgische Franken verkocht van de Belgische staat aan de stad Gent. Deze prijs zou voor de helft meteen dienen betaald te worden. De andere helft mocht dan 1 jaar later betaald worden (zonder extra intresten). Omgerekend aan de levensduurte en gekende inflatie, zou dat heden meer dan 1 miljard Belgische Franken of 25 Miljoen Euro geweest zijn.
• Dit impliceerde dat de Stad Gent de toelating kreeg de Citadel op termijn volledig te supprimeren. Alleen zat er een addertje onder het gras. De Citadel was op dat moment namelijk een Infanterie- en Artilleriekazerne. Er zou dus bijkomend een oplossing moeten gevonden worden om die kazernefunctie over te nemen en te kunnen blijven garanderen. Daarom diende, tot er een vervangende kazerne zou zijn, het centrale gedeelte van de Citadel behouden blijven tot dit euvel was opgelost. De rest van de Citadel kon dus vanaf dan geleidelijk aan gesloopt worden. Deze was op dat moment amper 40 jaar oud en alvast nooit gebruikt waarvoor hij eigenlijk gebouwd was.
• Let wel op, want ook de stad Gent rekende bij deze zware financiële aankoop ook op de wederverkoop van bepaalde gronden die al vrij snel zonder echt zware werken uit te voeren, zouden kunnen verkaveld en verkocht worden als bouwgrond. Dit was alvast vrij direct het geval voor wat de gronden betrof in de richting van de Kortrijksesteenweg en enkel waren belast met beperkt wat oplopende terreinen van de glacis van het fort. Daarvoor voorzag men al ongeveer een verkoopsprijs van 100.000 BEF.
• Let op, het totaalplaatje van de voorziene werken zou ongeveer tot het dubbel van de prijs uitlopen, namelijk rond de 2.000.000 BEF. Men rekende namelijk ook nog eens op dat er een budget van 500.000 BEF zou nodig zijn om de Citadel te slopen en de nodige grondwerken uit te voeren. Daarnaast zou er ook zeker nog eens 500.000 BEF nodig zijn voor de bouw van een nieuwe vervangende kazerne om het huidige gebruik van de Citadel als kazerne te kunnen beëindigen.

• De eerste slopingen zouden dus op basis van bovenstaande schetsen te situeren zijn nabij:
  • Ravelijn 5-1 (links)
  • Bastion 1
  • Ravelijn 1-2 (centraal)
  • Bastion 2 (rechts)
• Bij de eerste sloopwerken merkt men duidelijk dat men probeerde het centrale gedeelte zoveel mogelijk te sparen. Zo zou het gigantische fort met een totaal oppervlak van 43 hectare worden herleid tot een fort van ongeveer 22 hectare.
• De vrijgekomen gronden zouden in de beginfaze vooral verdwijnen in de brede en diepe aanwezige droge grachten die eveneens dienden gedempt te worden. Sommige gronden zouden later zelf op de terreinen hergebruikt worden en dienen om nieuwe kunstmatige heuvels te creëren. Puin zal meermaals deels gerecupereerd dienen te worden of dienen voor het verharden en aanleggen van onderfunderingen van omliggende onverharde nieuwe wegen. Ook zijn zeker bij het merendeel van de slopingen van de Courtines, nooit de kelderverdiepen volledig verwijderd. Deze werden tot 1.72 meter onder de planken vloer van het bovenste verdiep, gesloopt. Wat toen restte onder het huidige maaiveld, werd met grond en moeilijk te verkleinen puin opgevuld. Dit wil dus zeggen dat ongeveer de helft van deze onderste verdiepen alsook de vloeren en de funderingen hiervan allen nog grotendeels zullen bestaan in de ondergrond van het huidige park.
• Binnen onderstaand overzicht werden zover het gekend is, locaties aangeduid waarover men op dat moment spreekt binnen de sloopdossiers. Jammer genoeg is deze info zeker niet altijd sluitend en volledig. Je ziet wel steeds de grote lijnen aangeduid waar op dat moment wordt gesloopt en gewerkt.

(Schets: Gents Stadsarchief)

• Op 22.04.1872 is er een eerste melding van het afvoeren van gronden van de Citadel naar andere terreinen dicht in de buurt. In dit geval betrof dit het aanvullen van grond nabij de Boulevard de Bijloke en de St Pieters-Aalststraat ter hoogte van de nieuwe schijfschieting die daar zou opgericht worden voor de Burgerwacht. De eerste grondwerken aan de Citadel waren bedoeld om de terreinen vlotter bereikbaar te maken om verdere afvoer en slopingen mogelijk te maken. Zo werd alvast al heel wat van de glacis afgegraven tussen de Citadel en de stad Gent zelf, aan de noordkant van de Citadel dus. Alle uitgevoerde sloopwerken zouden trouwens steeds combinaties worden van grote hoeveelheden grondverzet en het vrijkomen van massa's baksteenpuin.
• Al snel na het demilitariseren van het fort werden originele bij het fort horende groenzones, omgevormd tot Stadspark. Andere delen werden van het originele Citadelpark afgescheiden en verkaveld. Plannen wijzigden vaak zeer snel en zo werd een nieuw aangelegd stuk park uit het originele concept van "het plan Van Hulle" (pas in 1872 aangelegd) al opnieuw verkaveld en afgesneden van het originele park. Dit zouden de huidige Bredero-, Egmont- en Marnixstraat worden.
• Op 10.03.1873 is er sprake van ophogingswerken aan de Boulevard van het Kleine dok met grond die wordt opgehaald van het fort aan de Heuvelpoort.
• Op 09.04.1874 start de sloop van 3 originele opritten naar de Citadel.

• Wat dan betreft deze kazematten bij de Demi-Lunes van Ravelijn 5-1 is dit dan in elk geval zeer onvolledig gebeurd want deze bestaan dus heden nog altijd als kazematten in de nabijheid van de in 1939 in het Citadelpark gebouwde bunker (zie vervolgreportages)
• Vanaf 21.06.1875 wordt het oprichten van een Boulevard (Leopold II laan) en 5 zijstraten op deze Boulevard goedgekeurd voor uitvoering.

• Van Bastion 5 worden de flankeringsmuren, kanonkelders, bijhorende muren van de Coupures gesloopt.
• Het steengruis moest opnieuw dienen voor de aanleg van de Leopold II laan.
• 09.09.1876. Verlenging van de bestaande Kazernestraat over een lengte van 164 meter en 15 meter breed. Dit was noodzakelijk voor de verdere slopingswerken van de Citadel te vergemakkelijken.

• Vrij massaal afvoeren van 3000 m³ steenpuin afkomstig van de slopingswerken van de Citadel naar de op dat moment nog onverharde Leopold II-laan en de directe wegen hier aan grenzend. Dit waren dan meer specifiek de Smisstraat, Ottergemsesteenweg (toen Ottergemstraat), Meerstraat en Voskenslaan (toen Voskensstraat).
• Er wordt ook in het park zelf een berm grond aangelegd tussen de huidige Charles De Kerckhovelaan en de parallel met deze weg lopende Courtinne 1-2 (met huidige nog bestaande poortgebouw).
• Gelijktijdig vindt men ook al bestekken voor de aanplanting van bomen en struiken in de zone waar de eerste slopingswerken al waren uitgevoerd zodat in die zone de parkaanleg al herbegon.

• Gedeeltelijk samengaand met de sloopwerken starten in het park een aantal projecten om het park een nieuw uitzicht te geven. In 1877 begon men in het park met de aanleg van wat men is gaan bestempelen als "de Zwitserse Vallei". Men ging kunstmatige rots- en grotstructuren gaan creëren. Hetgene velen in feite tot op de dag van vandaag nog niet doorhebben is dat deze structuren opgebouwd zijn op en rond de weinige nog aanwezige restanten van het originele Citadel. Men is een aantal nog aanwezige restanten letterlijk gaan aan het zicht onttrekken door ze het uitzicht van grotten en rotsen te geven. Het originele concept hiervan was afkomstig van de Brusselse Rocailleur F. Dumilieu.

• Het door de aannemer niet gebruikte puin wordt in de resterende grachten en de zone voor het aan- en afvoeren van gronden en puin, gedumpt. Daar diende dit dan direct als tijdelijke verharding van de gebruikte afvoerwegen.
• Sloping van de de toren van de ophaalbrug aan de Demi-Lune van Ravelijn 2-3.
• Sloping van de Contre-Escarpe van de grachten aan de Demi-Lune 3-4 (nabij huidige grote vijver).
• 02.03.1877. Aankoop van bomen en planten voor reeds te heraanleggen gedeeltes van het park waar de Citadel reeds werd gesloopt.

• De vrijgekomen bakstenen dienden opnieuw te worden opgekuist om te gebruiken voor de aanleg van rioleringen langs de Ottergemsesteenweg, de Zwijnaardsesteenweg, Thaliestraat, Stropstraat, Leopold II laan en de Marnixstraat.
• Aanleggen van een afwatering vanaf het terrein van de Citadel naar de Kazernestraat en de Boulevard de la Citadelle (huidige Charles De Kerckhovelaan).
• 23.04.1877. Herstelling van de taluds aan de Coupure. De nodige aan te voeren grond kan hiervoor afgehaald worden op de terreinen van de Citadel.

• Meer in detail komt men uit in de buurt van de kleine ruimte op plan omschreven als een kelder voor een ophaalbrug en de eerste kazemat voor kanon, deeluitmakend van deze flankeringskazematten.
• Of er effectief nog resanten van deze structuren verwerkt zitten in de huidige rotspartijen, is het antwoord zeker positief. Wat exact nog bestaat, is in dit geval nog heel moeilijk te verduidelijken of te staven.

Op het plannetje hier linksboven zie je het originele monumentje met de duiventil duidelijk op een restant van een grote wand van de Citadel staan. Dit is allicht een van de hoge wanden van de originele droge gracht tussen Courtine 1-2 en zijn bijhorende Ravelijn. Ook de oude foto rechtsboven moet van rond 1900 dateren (Plannetje en oude foto: Replica)

• Hetgene zeker ook leuk is om te vermelden is dat de eerder genoemde aannemer Picha, een producent was in betonproducten. Hij voerde die activiteiten uit in een oude leerlooierij in Kwatrecht. In het Citadelpark vond hij allicht nieuwe inspiratie voor ideeën uit te werken op het grondgebied Kwatrecht. Aan deze oude leerlooierij waren bij aanvang van zijn activiteiten mergelgrotten onstaan door het ontginnen van kalk voor de leerlooierij die er vroeger was. Picha vormde deze ondergrondse ontginning in Kwatrecht eveneens om in nepgrotten, in de regio Kwatrecht ooit gekend als "De Grotten van Kwatrecht". Meer details hierover op vorige link. Het is een prachtig staaltje van volksverlakkerij daterend van rond 1900.

• Afvoeren van nog in de buurt aanwezige overtollige gronden.
• Afbraak van de kanonkelders links van Bastion 3 (ook ooit in dezelfde periode als deze van bastion 5 al vermeld om toen te slopen)
• De op deze manier gerecupereerde stenen dienden te worden gebruikt voor het uitmetsen van rioleringen op de Ottergemsestraat (Ottergemsesteenweg), Zwijnaardsesteeneg, Thaliestraat, Stropstraat, Leopold II laan en Marnixstraat.
• Ook rond deze periode dient de plaatsing in het park worden gesitueerd van het beeldhouwwerk "Promotheus" van de beeldhouwer "Jules Van Biesbroeck". Daarnaast wordt ook in deze periode het fameuze "Chalet Suisse" opgericht. Dit was een soort taverne in het park voor de bezoekers een drankje te kunnen aanbieden. Het paste volledig in het thema van het park een meer publieke functie toe te kennen na zijn hoofdzakelijk militaire verleden. Zowel het genoemde beeld als het Chalet Suisse zullen later in de beschrijving van het militaire verleden van het park nog terugkomen.

• Bij Courtine 4-5 diende het metselwerk ook gesloopt te worden tot op een hoogte van 13.72 meter.
• Slopen van de kanonkelders aan de rechter zijde van Bastion 3.
• De vrijgekomen bakstenen dienden in dit geval hergebruikt te worden voor het maken van een riool voor het afleiden van het water afkomstig van de nieuwe kazerne (de nog te bouwen Leopoldskazerne) en het water afkomstig uit het eigenste Citadelpark.

• Afvoeren van grond liggende op blok bouwgrond (op het plan Serie E)

• Afvoeren gronden van Halve Maan 2-3
• In deze buurt diende ook het terrein nog afgelaagd te worden dat origineel nog deel uitmaakte van de glacis.

• Persoonlijk vermoed ik dat ook rond deze periode Bastion 4 gesloopt moet zijn dat ook wordt vergeten binnen deze opsomming.

• 26.05.1879. Verder afvoeren overtollige gronden
  • Verder afvoeren overtollige gronden naar de wegeniswerken tussen Zwijnaardsesteenweg en Kortrijksesteenweg.
  • Afvoeren van overtollige gronden op bouwgronden tussen Leopold II straat en Bastion 4 en 5.

• In de periode 1879-1880 werd de opdracht gegeven tot het construeren van een rotsgewelf en een mysterieuze grot in de nog niet gesloopte delen van Bastion 5. De oude kanonkazematten werden met cement bekleed om ze opnieuw het uitzicht te geven van rotsgewelven. De uitvoerder van dit stukje omgevormde oude Citadel was M. Gautron. Voor wie eens nauwer toekijkt op de heden nog bestaande structuur kan hier en daar trouwens al weer wat oude originele baksteenrestanten van de omgevormde kazematten te zien krijgen.
• Midden in de grottendoorgang kan men op één kant nog een oude afgesloten dubbele poort zien. Dit is de mysterieuze grot. Ook deze oude kanonkazemat gecombineerd met 2 kleinere driehoekige opslagmagazijntjes voor buskruit waren origineel een onderdeel van Bastion 5. Ze werden volledig uitgewerkt als een nepgrot met stallagmieten en stallagtieten (allen fake zoals al de rest). Deze nep grot verborg origineel een reeks aquariums waar allerhande vissen te bekijken vielen voor de bezoekers van het park.
• Gezien deze structuren gerocailleerd werden, moet men sowieso om dit toen te hebben kunnen uitwerken, zeker rond deze nog aanwezige restanten van dit halve bastion 5, aan beide zijdes, zeker een 2 tal kazematten van de aansluitende ring van de Citadel reeds mee gesloopt hebben. Anders kan deze structuur toen nooit uitgewerkt zijn zoals hij nu nog altijd te zien is. Van dit vermoeden vindt men wel ook geen bewijzen terug.

• 15.06.1882. Verdere uitvoering van grondwerken.
  • Afvoer van gronden naar nieuwe straat ontworpen tussen de Zwijnaardsesteenweg en de grote Boulevard langs de Normaalschoolstraat.

• Ondertussen hadden de slopingswerken en nieuwe wegeniswerken in het park een prijskaartje opgeleverd van 287.040,20 BEF. Daar kwam nog eens 31.255,28 BEF bij aan tuinierswerk voor de heraanleg van het park en 9.350,72 BEF voor nieuwe beplantingen van bomen tot struiken. De exacte teller stond op dat moment op 327.646,20 BEF bovenop de aankoopprijs van 1.000.000 BEF..
• Wat na deze grote reeks slopingswerken nog overbleef als kazernegedeelte in het park werd in het eerste "plan Van Hulle" zoveel mogelijk aan het zicht onttrokken door het aanplanten van dikke bomen en allerlei heestergewassen.
• Ook de toen reeds bestaande schelp (huidige amfitheater nabij de hoek van Leopold II laan en Charles De Kerckhovelaan) was toen gekend als de hoek der sparrebomen. Dit was toen nog zeker niet het amfitheater die het nu nog is. Dat dateert pas van 1940. Ook de grote vijver was een trekpleister en was rondom beplant met magnolia's. De waterval bij de kleine vijver was toen aan de bovenzijde nog altijd versierd met een duiventil.

• Er kwamen in de periode nadien nog een aantal verfraaiingswerken in het park. Zo werden nog een aantal kleinere stadsparkjes in het Citadelpark uitgewerkt. Ten zuiden van het park werd nog een onbenutte zone van 10 hectaren volledig herwerkt en in het bestaande park geïntegreerd. Er werd nog een wachthuis in chaletstijl gebouwd. De grote vijver werd verbeterd zodat zijn waterpeil beter constant kon worden gehouden. Op een kunstmatige heuvel langs de vijver werd een grote vergulde leeuw geplaatst.
• 17.03.1890. Op deze datum wordt er melding gemaakt van 24 te slopen huizen in de Kanonikstraat. Het puin dient te worden afgevoerd naar de Citadelboulevard. Allicht is men rond dit moment dus deze hoofdweg, huidige Charles De Kerckhovelaan in een definitieve plooi aan het gieten. Vanaf 1890 mag het totale nieuwe parkconcept na de eerste grote sloopwerken van het Citadel als afgewerkt beschouwd worden.
• 1897. Met het oog op de Provinciale tentoonstelling in 1899, wilde men meer van de nog aanwezige structuren van de middenring van de oude Citadel kunnen gebruiken (en allicht zelfs laten seponeren). Deze waren toen echter nog altijd in gebruik als militaire kazerne.
• 20.01. 1898. De legerleiding laat aan het stadsbestuur weten tegen de provinciale tentoonstelling de helft van de nog in gebruik zijnde gebouwen van de Citadel te willen ter beschikking stellen voor de tentoonstelling. De rest dient als kazerne in gebruik te blijven.
• Kort na deze periode moet het Belgische leger zelfs mee geholpen hebben om een gedeelte van de eerder door hen nog gebruikte gebouwen van de middenring van de Citadel te helpen slopen tegen de Provinciale tentoonstelling van 1899. Men spreekt in documentatie over 1897 maar het zal allicht gezien bovenstaande data eerder 1898 geweest zijn. Er werden alvast 11 gewelven van 8 meter hoog en 6.5 meter breed gesloopt door 23 Belgische Genisten onder leiding van Luitenant Gellens. Er zijn in die periode allicht in totaal 2 niet qua sloop plaatsbare gedeeltes van de middenring bijkomend gesloopt door deze Belgische Genisten voor de uitwerking van de Provinciale Tentoonstelling in 1899.

2 zichten op de respectievelijke serre (Foto's: Collectie Marc Bauwens)

• 24.08.1898. Ook de grote nog aanwezige houten barak op het middenplein krijgt een glazen dak en zal worden gebruikt tijdens de provinciale tentoonstelling.
• 27.09.1898 - 23.10.1898. De stad Gent komt overeen met de Belgische legerleiding ten zuiden van de huidige kazerne van de Kattenberg met inbegrip van de sloop van die oude kazerne, een terrein vrij te krijgen van 42 are 25 ca. De stad Gent zal deze gronden verwerven voor een totaalprijs van 700.000 BEF die zal afbetaald worden aan 100.000 BEF per jaar, gespreid over 7 jaar. Van zodra deze nieuwe Leopoldskazerne dan zal afgewerkt zijn, zal de legerleiding de nog aanwezige restanten van de Citadel definitief afstaan aan de stad Gent die er dan kan mee doen wat ze zelf willen.

De Provinciale Tentoonsteling van 1899 : Citadelpark Gent.

• 23.08.1901. Bouwen van een kaai tussen de Citadellaan en de Stalhoflaan. Er is ook sprake van een waterval uitgewerkt in ijzer en cement (beton) volgens het stelsel Picha. Gezien Thoma Picha ook degene was die het monument van het Moorke origineel oprichtte (zie hierboven anno 1878), gaat dit allicht over het verbouwen van ditzelfde monumentje.

• De laatste jaren voordat de Citadel zou worden verlaten, was deze gebruikt door het 1e Linieregiment, de 1e Artillerie. Ook de pakwagens van de 4e Lansiers, de caissons van en artilleriestukken van de artillerie stonden er gestockeerd net zoals nog heel wat ander legermateriaal. Er duiken bitter weinig foto's op van de restanten van de Citadel toen deze gebruikt waren door het Belgisch leger. Onderstaande foto's zijn er een korte bloemlezing van. Het poortgebouw is daarbij het object dat het meest op de foto's terug te vinden was.

• 30.09.1907. Het Belgisch leger verlaat definitief de restanten van de oude Citadel in het park en ruimt deze in voor de nieuwe Leopoldskazerne aan de overzijde van de Charles De Kerckhovelaan.

Links een grondplan van de Leopoldkazerne zoals ze origineel was (Plan: Replica). Rechts een zicht op de kazerne zoals ze nog te zien was in volle glorie in 2011. Bij de herbouw van de kazerne in 2020 - 2021 is jammer genoeg heel veel van het originele karakter voor goed verdwenen.

• Het 1e Linieregiment zal met 2 Bataljons en zijn Staf logeren in de nieuwe Sint Pieters Kazerne (Leopoldkazerne). Hun 3e Bataljon zal verplaatst worden naar Dendermonde, in de resten van de daar nog aanwezige oude kazerne, die ook deel uitmaakte van de Wellingtonbarrière dus.
• Dit verlaten van de oude Citadel zou al snel een nieuwe sloopfase voor de reeds sterk gereduceerde restanten van het fort inluiden. In 1913 zou het terrein van het Citadelpark te Gent namelijk dienst doen voor een nieuwe Wereldtentoonstelling in Gent. Dit zou het lot worden van het grootste gedeelte van de gebouwen die origineel bij de overdracht nog in gebruik waren als kazerne. Omdat de nog resterende kazematten (die toen nog niet waren verwerkt in nep rotsformaties) ondertussen sterk verwaarloosd waren, werd geopteerd om het grootste gedeelte ervan ook maar te slopen of indien bruikbaar mee te integreren in de wereldtentoonstelling.
• De binnenring van de Citadel was anno 1913 dus zeker niet meer volledig. Hij moet nog volledig geweest zijn op deze gedeeltes na:
  • De in 1879-1880 volledig gerocailleerde blok van Bastion 5, moet in diezelfde periode al apart gestaan hebben van al de rest. Dit maakt dus dat er zeker in de richting van Bastion 1 van de Courtine 5-1 al een 2 tal kazematten zullen verwijderd geweest zijn.
  • Ook ontbraken al sinds 1898 de overige kazematten van de Courtine tussen Bastion 5 en Bastion 4 tot waar dit nog bestond tijdens de Wereldtentoonstelling van 1913. Dit kan ook bevestigd kunnen worden uit slopingen vermeld op 11/07/1878 waar als enige binnen de daar beschreven slopingen, slopingswerken aan een specifieke Courtine wordt vermeld. Dit zou sowieso ook hebben dienen te verdwijnen voor de bouw van het Azaleapaleis.
  • Ook ontbrak toen reeds grotendeels bastion 3 en een stukje van zijn Courtine in de richting van Bastion 4. Dit zou ook zeker hebben dienen te verdwijnen voor de aanleg van de monumentale trap en de kleine Feestzaal. Dit zal zo goed als zeker ook reeds in 1897 gesloopt zijn.
• De meeste van de tot in 1908 gebruikte kazematten van de Citadel, deden origineel dienst als soldatenverblijven.

• Volgende info is afkomstig uit het originele slopingsbestek van de Citadel voor wat extra diende gesloopt te worden van de voor 1913 nog bestaande binnenring van het fort. Dit diende nog eens voor een groot stuk te verdwijnen voor de bouw van het Feestpaleis op het centrale binnenplein van de voormalige Citadel. op dat moment voor het vervolg van de Wereldtentoonstelling in 1913. De aanbesteding voor deze werken diende binnen te zijn op 7 December 1911 en er zou op 11 December 1911 beslist worden wie de werken zou toegewezen krijgen.
  • Er waren toen 2 grote slopingsprojecten voorzien:
    • Lot 1: Slopen van oude Citadel : Verdere restanten Bastion 2 en de Courtine tussen Bastion 2 en het nog bestaande poortgebouw. Dit betrof dus het stuk Citadel dat uitkeek op de Citadellaan. Dit diende binnen de bouwplannen van het Feestpaleis gesloopt te worden omdat het Casino dat deel uitmaakte van het Feestpaleis hiermee overlapte.
    • Lot 2: Slopen van oude Citadel : vanaf de andere zijde van hetzelfde poortgebouw tot wat nog bestond tot bij het reeds gerocailleerde gedeelte van Bastion 5. Ook dit diende zeker te verdwijnen om het Feestpaleis meer in het zicht te brengen.
  • Het slopen omvatte dus telkens het verwijderen en stapelen van gronden die op en rond deze structuren aanwezig waren alsook het afbreken van de bakstenen structuren. Er diende gesloopt te worden over een totale hoogte van 5.72 meter, wat neer kwam op nog eens 1.72 meter onder de bestaande plankenvloer van de bovenverdieping. dit wil dus duidelijk zeggen dat bij de Courtines aanwezige kelderkazematten "nooit" volledig uitgebroken zijn. Deze zullen dus allen zeker nog voor een halve hoogte inclusief vloeren en funderingen in de ondergrond aanwezig zijn (ook nu nog).
    • Buiten het baksteenpuin dat uit de sloop zou komen, werd de sloper eigenaar van al de rest van materialen die bij de sloop vrij kwamen.
    • Er mochten voor het slopen explosieven gebruikt te worden maar dit verliep dan allen onder de verantwoordelijkheid van de aannemer die ook over de nodige vergunningen hiervoor diende te beschikken.
    • Puin uit de slopingen afkomstig, mocht qua restgroottes een maximale dikte hebben van 20 cm en voor de rest maximaal 30 cm op 30 cm groot zijn.
    • De originele ingangspoort diende bewaard te blijven alsook de kazematten juist naast deze poort aan beide zijdes.
    • Al het niet bruikbare puin en steenpuin gemengd met grond zal door het bestuur aangeduid, mogen gebruikt worden voor het opvullen der te behouden keldergedeeltes, bestaande grachten buiten de kazerne en effenen dieper gelegen tereinen nabij de kazerne.
    • De aannemer die de werken zou toegewezen krijgen, diende op de gevraagde datum van start te gaan en kreeg dan 4 maanden te tijd om de slopingen en werken af te handelen. Bij elke dag die extra zou nodig zijn zou per lot van de werken 100 BEF boete opgelegd worden.
• Dit waren de zaken waar prijs voor diende gegeven te worden. Hoeveelheden waren sowieso veronderstellingen en konden hoger of lager uitkomen:
  • Lot 1
    • 3348 m³ opruiming in de vorm van stenen en grond die dan konden hergebruikt worden voor opvullen kelders, grachten,...
    • 3589 m³ Afbraak metselwerk dat dan diende verkleind en gestapeld te worden voor hergebruik op een voorziene locatie nabij de sloopplaats.
  • Lot 2
    • 3591 m³ opruiming in de vorm van stenen en grond
    • 6933 m³ afbraak metselwerk
• Daarnaast werden deze hoeveelheden materiaal aanzien per Lot die na de sloop eigendom zouden worden van de aannemer die de werken zou uitvoeren:
  • Lot 1
    • 101 lopende meter ijzeren leuningen
    • 36 m³ arduinen kroonlijsten, lijsten, stoepen, trappen,...
    • 4 grote en 6 kleine buitendeuren (49 m² oppervlak)
    • 10 grote en 10 kleine binnendeuren (60 m³ oppervlak)
    • 60 vensters (121 m²)
    • 1420 m² plankenvloeren (4 cm dik)
    • 62 m³ balken van 0.20 m x 0.25 m
    • 198 m² kasseien uit buitenpaden met bijhorende borduren
    • 314 m² kasseien van binnenvloeren van het fort
    • 12 keldervensters (21 m²) + bijhorende kelderroosters
    • 14 kelderdeuren (28 m²)
  • Lot 2
    • 132 lopende meter ijzeren leuningen
    • 50 m³ arduinen kroonlijsten, lijsten, stoepen, trappen,...
    • 6 buitendeuren (72 m² oppervlak)
    • 26 binnendeuren (52 m³ oppervlak)
    • 26 vensters (64 m²)
    • 19 ijzeren vensters (kanonschietgaten) (76 m²)
    • 66 kleine vensters (39 m²)
    • 784 m² plankenvloeren (4 cm dik)
    • 42 m³ balken van 0.20 m x 0.25 m
    • 1140 m² kasseien uit buitenpaden met bijhorende borduren
    • 264 m² kasseien van binnenvloeren van het fort
    • 5 ijzeren lantaarns

Allicht dateren ook deze 6 weinig specifiek koppelbare slopingsfoto's van rond deze periode. Je merkt in elk geval lange kazematten zoals enkel terug te vinden rondom het middenplein. (foto's: Collectie Claude Faseur)

• Vanaf 26.02.1912 vindt men de eerste meldingen terug voor het plaatsen van een buizenleiding op de terreinen die zullen dienst doen binnen de wereldtentoonstelling van 1913. Deze was 3600 meter lang.
• 13.04.1912. Plaatsen van waterleidingen in de zone van de tentoonstellingszone. Dit was noodzakelijk voor bepaalde voorziene gebouwen, de brandweer en sproeidiensten.
• Voor de bouw van het Feestpaleis (het gigantische centrale gebouw op het originele middenplein van de Citadel) werd korte tijd geopperd het volledige poortgebouw dat nu nog bestaat te slopen. Het beperkte namelijk te fel het zicht op het Feestpaleis voor de mensen die van de kant van de Charles De Kerckhovelaan het park en het paleis zouden naderen. Er werd toen beslist om in eerste faze het poortgebouw te behouden met aan 1 zijde nog 1 kazemat en aan de andere zijde nog 2 kazematten. Uiteindelijk werd beslist de poort te behouden met aan iedere zijde nog 1 kazemat. Mocht dan nog blijken dat het zicht op het Feestpaleis nog altijd te fel werd belemmerd, kon de totale sloop besproken worden.
• Dit zou uiteindelijk eindigen in de situatie met aan elke zijde van het poortgebouw nog 1 kazemat en bijkomend een in de diepte zwaar ingekort poortgebouw. Dit werd namelijk qua diepte herleid tot ongeveer 1/3 van de originele diepte. Dit is gedaan door het wegnemen van de achtergevel, inkorten van de aanwezige kazematten en dan terugplaatsen van de eerder weggenomen achtergevel.

De Situatie van de Citadel ten tijden van de Wereldtentoonstelling in 1913.

• Wereldtentoonstelling 1913. De toen nog bestaande gedeeltes van de middenring van de Citadel, werden allen mee opgenomen binnen de lopende tentoonstelling. Dit waren de hierin geïntegreerde structuren en hoe ze er in te zien waren:
  • De verkleinde toegangspoort kreeg een en zeer karakteristieke versiering met medewerking van de Gentse Groendienst. De toegangspoort zelf werd op dat moment afgesloten. Heel merkwaardig maar het moet dus tijdens de tentoonstelling niet mogelijk geweest zijn er doorheen te lopen. Bovenop het poortgebouw werden planten aangelegd en terassen voorzien met rustieke trappen uit boomstammen. Via trappen zou men dan uitkomen in een reusachtige "Belgische" tuin.
  • Het monument van het Moorke dat toen vooral opgericht was ter ere van het koloniale werk van de gebroeders Van De Velde en koning Leopold II, werd een uitkijkpunt op het park bij de kleine vijver, die werd omgevormd in een tropisch meer met specifieke tropische waterplanten waarvoor men ook zou maken dat de watertemperatuur constant 18°C zou zijn.
  • De gerocailleerde restanten van Bastion 5 werden eveneens versierd door de Gentse groendienst. Deze structuren moeten toen allicht vrij identiek met heden ten dage mee geïntegreerd geweest zijn. Dit betroffen dus de huidige structuren gebruikt door de Gentse Groendienst als opslagplaats, de 3 dubbele tunnel en de fameuze Aquariumgrot die ook opnieuw was opgenomen binnen de wereldtentoonstelling en waarvan men hoopte ze opnieuw wat leven in te blazen na een eerste niet succesrijke periode. Ook deze keer zou dit niet lukken en meteen het einde betekenen van zijn verdere bestaan.
  • De restanten van Bastion 4 en een gedeelte van de Courtine in de richting van Bastion 5. Deze oude kazematten maakten deel uit van de de promenade rondom het Feestpaleis. Binnenin werden bepaalde van de kazematten gebruikt door de Groendienst voor onderhoud tijdens de tentoonstelling, er was ook ruimte voor toiletten en een EHBO post van het Rode Kruis. Deze kazematten hebben zelfs dienst gedaan als fundering en mogelijkheid om een in het park aanwezige Scenic Railway extra hoogte te kunnen laten maken. Langs de buitenzijde werden deze specifieke kazematten allicht deels aan het zicht onttrokken door begroeide taluds.
  • Zeer beperkt nog wat restanten van Bastion 3 en nog een 9 tal van zijn bestaande kazematten van de courtine richting Bastion 2. Op die manier stonden er links en rechts van de toen naar het Feestpaleis lopende monumentale trap nog een gedeelte originele kazematten van de Citadel. Deze werden aan de buitenzijde opnieuw uitgewerkt als terassen.
  • Specifiek deze kazematten tussen Bastion 2 en 3 werden zelfs tijdens de tentoonstelling uitgewerkt als een promotie van de koolmijnindustrie. In deze kazematten werd een situatie geschetst zoals het was in een echte koolmijn.
• Naast de gekende militaire structuren en de verschillende specifieke gebouwen en standen in het park opgericht voor de duur van de tentoonstelling, werden er in het park ook nog heel wat andere zaken specifiek uitgewerkt en voorzien, specifiek voor deze wereldtentoonstelling. Zo waren er de Franse tuin, het openluchttheater (dit is niet het huidige nog aanwezige amfitheater), het zuilenbekken, de grottenvijver, de alpentuin, talrijke Chinoiseriën en de tuin van het stad Gent juist naast de verwarmde serre van het Feestpaleis.
• Een heel leuk weetje is ook dat de originele kiosk tijdens de wereldtentoonstelling is afgebroken en gedemonteerd om na de wereldtentoonstelling te worden heropgebouwd in het park. Jammer genoeg is hij dus na die sloop, nooit meer zoals hij origineel was, heropgebouwd geraakt. Er zijn dus allicht in die tussenperiode al originele gedeeltes vermist geraakt.

• Tijdens de Duitse oorlogsbezetting van WO I (1914 - 1918) zijn de nog aanwezige structuren van de oude Citadel zeker nogmaals gebruikt. Er zouden een tweetal functies ondertussen van gekend zijn.
  • Een gedeelte van de kazematten is ingericht geweest om herstellende soldaten van verwondingen en ziektes, die hier tot in staat waren, opnieuw defecte wapens te laten herstellen zodat ook deze opnieuw in gebruik gesteld konden worden aan het front.
  • Daarnaast zijn er in het park ook vanaf allicht 1917 kazematten gebruikt geweest waar opleiding werd gegeven en oefeningen werden gehouden over omgaan met oorlogsgassen. Dit stond bekend als "Gasschutzlagers". Allicht werden er dan ook in bepaalde afgesloten kazematten oefeningen gehouden waarbij de soldaten tijdig bv moesten maken hun gasmasker gebruiken en opzetten alvorens last te krijgen van tijdens de oefening binnengebrachte irriterende rook of gassen. Bij de oefening waren het nog storende en irriterende gassen, aan het front, dodelijke gassen.
• Er bestaan hier wel enkele foto's van maar koppelen waar deze dan ooit werden genomen is zeker niet evident. Ook is het vergelijk nog amper te maken omdat er toch opnieuw al sinds 1918 nog heel wat is gesloopt van wat er toen nog bestond. Sommige foto's zouden koppelbaar zijn aan bepaalde nog gekende ruimtes, bij andere zit dit dus moeilijk.

Dit zijn 2 foto's van de originele toegang van het Feestpaleis. Dit is de kleine feestzaal. Grootste verschil is dus tegenover vroeger dat de monumentale trap ondertussen is verdwenen. (Foto links: Replica - Foto Rechts: Boek 100 jaar Gentse Groendienst).

• Ook ontstond in diezelfde periode waar ooit de Franse tuin was, de Rozentuin, in de nabijheid van het Azaleapaleis dus, tussen Floraliënhall en de gerocailleerde restanten van Bastion 5.

Dit zijn 3 foto's waarop telkens het toenmalige Floralienpaleis en de bijhorende rozentuin te zien is. De foto linksboven kijkt in de richting van het Museum van Schone kunsten. De foto daarnaast naar het toen nog bestaande Azaleapaleis. De onderste foto is zeer fraai en merkwaardig te gelijk. We kijken op de rozentuin met op de achtergrond de gerocailleerde restanten van bastion 5. Heel merkwaardig is dat er boven op de heuvel van deze rotsstructuur (allicht in de nabijheid van de huidige aquariumgrot), nog ergens een heden totaal onbekend prieeltje te zien is. (Alle Foto's: Collectie Marc Bauwens).

• In 1938 kreeg het park een zware nieuwe militaire faze te verwerken met de bouw van een Belgische provinciale commandobunker. Dit gedeelte wordt later in deze artikelreeks nog veel meer in detail besproken.
• Na de meidagen '40 dient er wel wat schade in het park hersteld te worden, afkomstig van de passage van de 18-daagse veldtocht in het park. Dit was vooral vrij ernstig bij het Museum van Schone Kunsten, het Azaleapaleis en beperkter de dakstructuur van de Floraliënhal.
• 30.08.1940. Herstellen van daken en glasramen van het Museum van Schone kunsten, veroorzaakt door inslaande projectielen in de buurt.
• 1941. Aanvullende pleisterwerken in een 10 tal zalen van het museum, ook nog te wijten aan eerder opgelopen schade.
• In de periode na mei 1940 tot september 1944 wordt een groot gedeelte van het park Duits spergebied en verboden terrein voor de plaatselijke bevolking.
• De grottenstructuur (de 3 tunnels deel uitmakend van het gerocailleerde Bastion 5) werden ter beschikking gesteld als publieke schuilplaatsen voor het volk in het park. Er waren in het park nog schuilplaatsen waarvan u heel wat meer zal kunnen terugvinden in de reportage over de bunker in het park, alleen waren die enkel bruikbaar voor Duitse militairen. Het park was nog altijd een openbaar domein buiten de voor militaire doeleinden als spergebied verklaarde zones.
• Ook de restanten van Bastion 4 en bijhorende courtine alsook allicht de nog bestaande Courtine tussen Bastion 2 en 3 worden door de Duitsers gebruikt als opslagplaats voor allerlei goederen zoals autobanden, steenkool, kleine houten meubelen, keukengerei, tafelgerei, boden, sauspannen, koffietassen, glazen,... allen gemerkt met de gekende Duitse Arend en een hakenkruis. Heel vaak zaten de goederen nog ingepakt in houten kisten met als bescherming tegen beschadigingen houtschavelingen.
• Zeker het vermelden waard en allicht de meest positieve bijdrage aan het huidige uitzicht van het Citadelpark, daterend uit deze oorlogsperiode is, het oprichten van een openluchttheater in de zone tussen de kiosk en de Leopold II laan.

• Het Citadelpark en de bijhorende structuren en gebouwen krijgen nog heel wat schade te verwerken bij het vertrek van de Duitsers uit het park bij de bevrijding in September 1944. Deze wensten bij het vlucht richting Duitsland zo weinig mogelijk sporen na te laten van hun verleden in het park. In de periode na de bevrijding zal heel wat schade nog dienen hersteld te worden. Dit betreft zelfs hier en daar nog nooit volledig of degelijk herstelde schade van de meidagen '40.
• 24.05.1946. uitvoeren van aantal dringende herstellingen omwille van oorlogsschade:
  • herstellingen aan de trappen van het museum voor Schone Kunsten.
  • dringend uitvoeren van enkele noodherstellingen van een aantal plafonds in het museum.
  • Ook was het dak van het Feestpaleis diende nog altijd deels hersteld te worden van niet zo denderende reparaties uitgevoerd na de meidagen '40.
• 30.05.1947. Herdekken van het dak van de grote Hall van het Feestpaleis Dit zal mee beschadigd geweest zijn bij het deels uitbranden van deze hall bij het vertrek van de Duitsers in September 1944..
• 22.08.1947. Afbraak van een aantal toegangscomplexen deel uitmakend van schuilcomplexen in de nabijheid waar ooit het Chalet Suisse stond (zal volledig uitbranden bij de bevrijding en nooit heropgebouwd worden). Bijkomend wordt de heuvel in het park die zich daar bevindt ook opgehoogd en de achterzijde van het huidige Amfitheater aangevuld met een berm sintels die origineel beneden het talud lagen langs de Leopold II laan.
• 29.8.1947. Sloop van de kleine feestzaal (zuidkant van het Feestpaleis nabij de monumentale trap). Dit was eveneens uitgebrand bij het Duitse vertrek uit het park. Ook het "Royal Casino" werd in dezelfde periode volledig afgebroken. Het originele "Royal Casino" was de tegenhanger van het Azaleapaleis aan de andere kant van het Floraliënpaleis.
• 28.11.1947. Starten van de definitieve herstellingen in acht zalen van het Museum voor Schone Kunsten.
• 19.12.1947. Aanpassen dakstoel en herbedekken van het dak van de grote Hall en het Azaleapaleis, onderdelen van het Feestpaleis in het Citadelpark.
• 12.09.1948. Heropbouwen van de Kleine Feestzaal die een onderdeel was van het originele Feestpaleis. in de loop van 1948 wordt het gebouw voor de rest afgewerkt.
• 1949. Eveneens heropbouwen Royal Casino, origineel een onderdeel van het Feestpaleis. De werken zouden duren tot in 1950. Dit zal later het SMAK worden.
• Op 23.12.1949 start nog een nieuwe slopingsfaze in het park. Men begint op dat moment met het slopen van enerzijds het in de oorlog beschadigde Azaleapaleis, deel uitmakende van de Floraliënhall en de daar kortbij staande restanten van Bastion 4 en een deel van de Courine richting Bastion 3. De sloopwerken aan het Citadelgedeelte alleen omvatten volgende hoeveelheden:
  • Afvoeren van 3.550 m³ grond.
  • Verwijderen van 1.335 m³ baksteenvouten
  • Wegbreken 2.500 m³ metselwerk (muren).
  • De aannemer die de sloopwerken moest uitvoeren diende 50.000 gekuiste en ongeschonden bakstenen af te staan aan de stad.
  • Het overige niet bruikbare puin mocht afgevoerd worden naar een aangeduide plaats op het eiland Malem (huidige Bourgoyen, toen het stort van Gent)
  • Het werd de aannemer verboden om afbraakmaterialen op de werf te verkopen.
  • Als springstof voor de moeilijke zones, mocht enkel zwart poeder (buskruit) worden gebruikt.
  Deze Slopingen zouden duren tot in 1950 - 1951.

Toestand van de Citadel na de nieuwe slopingen anno 1949 - 1951.

• In 1962 werd er in het park waar voorheen de Belgische tuin was nog een nieuwe hal 6 opgetrokken. Deze dient te worden gesitueerd tussen het huidige nog bestaande poortgebouw, tevens originele hoofdingang van het fort en de huidige wielerpiste, het Kuipke.
• Bij de bouw van die hallen doken al van bij de aanvang van de werken nieuwe problemen op. Zo kwam deze hal vrij kortbij de randen van de originele Courtine 1-2 en stootte men ongewild dus op nog deels in de ondergrond aanwezige kazematten van het kelderverdiep. Deze bestonden dus nog voor de helft van hun hoogte, inclusief alle funderingen. Deze waren bijkomend opgevuld met grover puin en grond. Extra niet voorziene kosten dus.
• Deze Hal 6 is trouwens ondertussen in 2010 al zo snel als ze kwam, ook verdwenen. In 2010 werd deze ook al opnieuw gesloopt. Vandaar dat men heden in het park daar nu nog een kale plek met een betonnen vloer ziet.

Boven: plan met de info voor de bouw van Hal 6 (Kaart: Collectie Jos Billen) - Links onderaan: Het witte gebouw links is de ondertussen ook al geruime tijd verdwenen hal 6. (Foto: Replica) - rechts onderaan: De sloop van Hal 6 (Foto: Replica).

Boven: Schets waar de locatie werd aangeduid waar deze restanten in 1972 nog moeten zijn teruggevonden (onderliggend plan: Gents Stadsarchief). Foto linksonder: De kuil zoals in 1972 gefotografeerd met duidelijk in het zicht restanten van de grotendeels verdwenen Citadel. Wees gerust, die zal hier en daar zeker nog verborgen resten hebben achtergelaten (Foto: Collectie Van Wesemael). Foto rechtsonder: Google Streetview waar deze restanten bij graafwerken voor de bouw van het appartementsgebouw Erasmus, werden teruggevonden. Deze zijn wel degelijk voor de bouw van het gebouw gesloopt.

• Om het slopingsverhaal van de Citadel volledig te vertellen, dient er jammer genoeg nog een sloping toegevoegd te worden waarvan totaal geen documentatie te vinden is. Zo waren er na de slopingen van 1949 nog altijd de restanten van de Citadel tussen bastion 3 en bastion 2. Dit zijn de kazematten die tijdens de wereldtentoonstelling in 1913 werden gebruikt ter promotie van de koolmijnen. Hier bestaat letterlijk niets van foto's van, in elk geval niet dat ik er al iets kon van terugvinden.
• Die laatste sloping moet dan ook zo goed als zeker gekoppeld worden aan de bouw van de ondergrondse parking van het ICC center in het park in de jaren '70. Allicht meer specifiek rond 1972. Hier blijft zeker alle verdere info, mocht u die kennen, over welkom.

Toestand van de Citadel na de hopelijk ondertussen laatste slopingen, allicht te dateren in de loop van de jaren '70 voor de bouw van de ondergrondse parking van het ICC Center.

• Deze sloopwerken waren meteen voorlopig ook de laatste wapenfeiten rond de nog aanwezige restanten van het originele Citadel van Gent tot op de dag van vandaag. Wat u hierboven in het rood aangeduid ziet, is dan ook expliciet nog in het park aanwezig als restanten van de Citadel. Wat al gans de tijd in het oranje is aangeduid, zijn nog aanwezige restanten die alsnog hier en daar in het park kunnen gespot worden, vaak zonder dat men het specifiek gaat vermelden als restanten van de Citadel. Wees gerust, er steekt nog meer en voor bepaalde zaken zijn er ook van mijn kant vermoedens. Alleen kan je tot je er iets van hebt gezien, niets van aantonen of bewijzen. Ook hier dus, alle verdere info blijft zeker meer dan welkom.
• Laat ons hopen dat alvast het weinige dat er nu nog van bestaat, niet meer verdwijnt en wordt bewaard voor het nageslacht.
• Alleen wordt het nu afwachten wat het stad Gent gaat uitrichten met het park daar er plannen bestaan om het ganse park te herwaarderen en bijkomend volledig te renoveren. Jammer genoeg blijven deze plannen ondertussen al tientallen jaren circuleren en vooral dode letter. Tot op heden werd daar nog nooit effectief een ei over gelegd. Ook is in de studies die er over bestaan, bitter weinig detail te vinden over wat er aan militaire restanten in het park te vinden is, laat staan wat er eventueel binnen het park mee zou kunnen gebeuren. Het blijft dus tot op heden heel vaak bij eindeloze (en vooral allicht zeer dure) studies over het park.

Graag had ik bij deze onderstaande diensten willen danken voor het mogelijk maken van deze reportage:

• De diensten Stadsarcheologie en Stadsarchief, beiden gevestigd in "De Zwarte Doos", Dulle Grietlaan 12, 9050 Gentbrugge voor het ter beschikking stellen van de originele kaarten, schetsen en afbeeldingen.
• Geschiedenis Citadelpark - 100 jaar Plantsoendienst (1985)
• Gentse Tijdingen - Citadelherinneringen - M. Van Wesemael (1975)
• Citadelkazerne aan Heuverpoort - Gentse Tijdingen - R. Van Aerde - (1987)
• De Citadel Van Gent - J. Verschueren - (oude artikels) verkregen via Mr Jos Billen over de verkoop van de terreinen van de Citadel.
• www.gent-geprent.com voor de info over de Provinciale tentoonstelling in 1899.
• www.Gent 1913.eu voor nog heel wat meer details over de Wereldtentoonstelling in Gent van 1913.
• Mr. Ghislain Mineur voor zijn meer dan deskundige uitleg over het originele Citadel en zijn zeer vlotte samenwerking als het gaat over het beschikbaar stellen van documentatie.
• Mr José Dejonckheere voor zijn eveneens gedreven speurwerk in deze materie.
• Stadsarchief Gent - Verzameling G 4331 tot 4371- Lastenkohieren 1-1800
• Slopingsdossier Citadel voor Wereldtentoonstelling 1913 - via Mr Jos Billen